Ambtelijk vakmanschap; de (gemeente)jurist en Ongekend Onrecht

Geschreven door: Malu Hertzdahl 

Momenteel maken het staats- en bestuursrecht en de daarin werkende overheidsjuristen een turbulente tijd door. Van ingewikkelde juridische “coronapuzzels”, de nieuwe Omgevingswet, juridische kansen en uitdagingen die gepaard gaan met de energietransitie, uitvoering wetten in het sociaal domein en nog veel meer. De misschien wel meest actueel voelbare turbulentie komt voort uit het rapport Ongekend Onrecht van de parlementaire ondervragingscommissie kinderopvangtoeslag d.d. 17 december 2020[1] en de kabinetsreactie d.d. 15 januari 2021[2], gevolgd door de val van het kabinet.

Leren van het rapport Ongekend Onrecht

Op de kabinetsreactie Ongekend Onrecht wil ik graag ingaan. Wat betekenen de bevindingen en de reactie voor de gemeentelijke praktijk, voor het ambtelijk vakmanschap, voor de jurist?

Door het rapport, de reacties van kabinet, VNG de Afdeling, publicaties in juridische vakbladen en media leeft het belang van de rechtstaat breed. Mooi! De aanleiding is echter een heel betreurenswaardige. Hier moet van worden geleerd. Niet alleen bij het Rijk maar ook op decentraal niveau. Er zitten zoveel thema’s in die ook ons raken:

• Handhaving: ruimte voor menselijk maat? Hoe doen wij dat met bijstandsfraude?
• Tegengaan van discriminatie: hebben wij al AI processen? Hoe borgen we niet alleen een juridische correcte toepassing maar bouwen we ook ‘ethische hefbomen’ in?
• Meer transparantie: Wat is onze werkwijze? Maken we voldoende werk van openbaarheid van besluiten en afwegingen? Bereiden we ons goed voor op de Wet open overheid?
• Menselijke maat in het bestuursrecht: Het rapport roept op om de algemene beginselen van behoorlijk bestuur optimaal te benutten om de mens meer centraal te stellen in het bestuursrecht. Van toernooimodel naar gesprek. Meer toepassing van mediationvaardigheden. Als opgeleid mediator kan ik de nut en noodzaak daarvan alleen maar beamen.

En ook de brief van het kabinet[3] met een overzicht van welke ‘wetten zijn overtreden’ is werkelijk waar bestuderingswaardig. Een (waarde) oordeel laat ik aan jullie.

Juridische kwaliteitszorg & ambtelijk vakmanschap

Dit alles maakt dat ik de aandacht voor juridische kwaliteitszorg nog belangrijker vindt dan anders. En dat wij juristen daar allen een rol in hebben. Wij staan immers toch voor onze rechtsstaat?

De onderstaande passage over ambtelijk vakmanschap uit de kabinetsreactie spreekt mij in het bijzonder aan:

De rol van ambtenaren is om te adviseren en handelen vanuit hun professioneel vakmanschap. Het kabinet beslist en draagt daarvoor ook de gehele verantwoordelijkheid. De norm is dat ambtenaren werken op basis van openheid en verantwoording. Dat ze kunnen omgaan met tegenspraak en direct contact met burgers. Dat ze effectief samenwerken over (organisatie)grenzen heen. En dat hen daarbij de maatschappelijke opgave helder voor ogen staat.

 Ik ben het hier grondig mee eens. Hoe ik dit vertaal? In Enschede heb ik het rapport geagendeerd in de directie. De directie is een gesprek gestart met het management hierover. En managers gaan weer het gesprek aan met de collega’s. Vanuit dialoog en niet vinger wijzen. Een goede dialoog leidt tot (zelf)reflectie en lerend vermogen. Ons actieplan juridische kwaliteitszorg wordt nu meer onderdeel van een breed cultuurtraject, met onze organisatiewaarden als rechtvaardigheid, betrouwbaarheid, mensgericht en maatschappelijk betrokken. Ook de gemeenteraad informeren wij over onze reflecties en aanpak.

Tot slot. Ik voel me ook nog meer gesterkt in het geven van mijn mening. Gevraagd en ongevraagd. Vanuit de gedachte: “Zonder dwarsliggers geen spoor”.

Deze bijdrage is geschreven door Malu Hertzdahl, VJK bestuurslid en strategisch adviseur met rol van juridisch controller bij de gemeente Enschede. Tijdens het najaarscongres van de VJK op 3 december komt dit thema nog verder aan bod.

[1] 20201217_eindverslag_parlementaire_ondervragingscommissie_kinderopvangtoeslag.pdf (tweedekamer.nl)

[2] Kabinetsreactie op het rapport ‘Ongekend onrecht’ | Nieuwsbericht | Rijksoverheid.nl

[3] kamerbrief-over-een-motie-waarin-het-kabinet-wordt-gevraagd-om-een-overzicht-te-maken-van-wetten-waar-de-belastingdienst-zich-niet-aan-heeft-gehouden.pdf